Wybrane techniki i taktyki manipulacji, mechanizmy perswazji – Część I

Wielofunkcyjne strategie oddziaływania

Monitoring rosyjskich działań propagandowych ujawnia złożone mechanizmy dezinformacyjne oraz adaptacyjne, które mają na celu destabilizację społeczeństw oraz manipulację opinią publiczną zarówno w kraju, jak i za granicą. Działania te wykorzystują czarną i szarą propagandę. Kolejnym kluczowym elementem jest funkcja adaptacyjno-motywacyjna, która poprzez psychologiczne oddziaływania kreuje postawy zgodne z oczekiwaniami Rosji. Język propagandy rosyjskiej charakteryzuje się dwuwartościowością i arbitralnością, co umożliwia klarowne przedstawienie manipulacyjnych treści w kategoriach dobra i zła. Manipulacja eufemizmami oraz hiperbolami pozwala na dynamiczną adaptację propagandy, tworzenie kontrfraz neutralizujących “niekorzystne” oddziaływanie faktów oraz wzmacnianie mylących narracji aparatu wpływu Kremla.

Funkcje rosyjskiej perswazji:

• Demaskująco-dezinformacyjna: Polega na podważaniu wiarygodności źródeł informacji niezależnych od Kremla, jednocześnie rozpowszechniając fałszywe informacje, by zasiać dezorientację i inspirować do działań sprzecznych z faktami. 
• Adaptacyjno-motywacyjna: Ma na celu utrwalenie wśród odbiorców przekonania o słuszności działań Rosji i negowaniu wszelkich niepożądanych z perspektywy Moskwy działań zewnętrznych. 
• Informacyjno-kształtująca: Jest podstawową funkcją dezinformacji, polegającą na dotarciu do odbiorców z odpowiednio spreparowanymi komunikatami, aby wpłynąć na ich postawy i zachowania.

Mechanizmy perswazji stosowane przez Rosję w walce informacyjnej przeciwko Ukrainie i jej sprzymierzeńcom są złożone. Ewolucja mechanizmów perswazji Rosji w kontekście konfliktu z Ukrainą odzwierciedla dynamiczne dostosowywanie się do zmieniających się realiów militarno-politycznych oraz reakcji międzynarodowej społeczności. Od momentu rozpoczęcia agresji w 2014 roku, a szczególnie po pełnoskalowej inwazji w lutym 2022 roku, mechanizmy perswazji przechodziły przez różne fazy, każda z nich odpowiadająca aktualnym potrzebom strategicznym i psychologicznym Kremla oraz jego sojuszników. 

Od momentu aneksji Krymu w 2014 roku, Rosja zaczęła intensyfikować swoje operacje informacyjne jako część szerszej strategii destabilizacji Ukrainy oraz wpływania na opinię publiczną międzynarodową. W tym okresie głównym celem narracji propagandowych było uzasadnienie działań militarnych jako odpowiedzi na rzekome zagrożenia ze strony Ukrainy oraz jej sojuszników zachodnich.

Ochrona ludności rosyjskiej i mniejszości rosyjskiej na Ukrainie: perswazje, że działania Rosji mają na celu ochronę rosyjskojęzycznej ludności na wschodniej Ukrainie przed prześladowaniami ze strony ukraińskiego rządu. 

Demonizacja Ukrainy jako państwa faszystowskiego i nazistowskiego: Demonizacja Ukrainy poprzez przedstawianie go jako faszystowskiego i neonazistowskiego reżimu, co miało na celu delegitymizację jego działań na arenie międzynarodowej oraz wpisanie tej perswazji w stereotyp, który budowała wcześniej propaganda Kremla jako element przygotowania informacyjnego pod agresję zbrojną.  

Dezinformacja o „wojnie obronnej”: Narracja przedstawiająca Ukrainę i NATO jako bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa Rosji, co miało „uzasadniać” militarne przygotowania i obecność wojskową przy granicach Ukrainy.

Pełnoskalowa inwazja Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku była punktem zwrotnym, który wymusił na Kremlu szybką adaptację i rozwinięcie kolejnych narracji propagandowych, mających na celu legitymizację działań wojennych oraz utrzymanie poparcia społecznego zarówno wewnątrz Rosji, jak i zabiegi realizowane na arenie międzynarodowej.

Ewolucja narracji propagandowej Rosji

Faza Przedinwazyjna: Rok 2014 oznaczał początek nowej fazy w stosunkach rosyjsko ukraińskich, kiedy to Rosja dokonała nielegalnej aneksji Krymu oraz rozpoczęła wspieranie separatystów na wschodzie Ukrainy. W tym okresie perswazje skupiały się na uzasadnieniu tych działań jako odpowiedzi na rzekome zagrożenia dla rosyjskojęzycznej ludności na Ukrainie oraz na budowaniu obrazu Ukrainy jako państwa pod wpływem faszyzmu i neonazizmu. Rosja dążyła do przedstawienia siebie jako obrońcy tych mniejszości, co miało na celu legitymizację działań militarnych zarówno wewnątrz kraju, jak i na arenie międzynarodowej. 

Ochrona ludności rosyjskiej i mniejszości rosyjskiej na Ukrainie: Twierdzenie, że działania Rosji mają na celu ochronę rosyjskojęzycznej ludności na wschodniej Ukrainie przed prześladowaniami ze strony ukraińskiego rządu.

Deklaracja Ukrainy jako Faszyzmu i Neonazizmu: Demonizacja ukraińskiego rządu poprzez przedstawianie go jako faszystowskiego i neonazistowskiego reżimu, co miało na celu delegitymizację jego działań na arenie międzynarodowej. Perswazja obejmował tunelowanie przekazu poprzez masowe używanie terminu np „faszystowska junta” w oficjalnych komunikatach i mediach państwowych.

Zagrożenie ze Strony NATO / Zachodu: Perswazje przedstawiające NATO jako bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa Rosji, miały „uzasadniać” militarne przygotowania i obecność wojskową przy granicach. Rosyjskie media podkreślają “ekspansję NATO” na wschód jako agresywne działanie zmierzające do otoczenia Rosji. 

Demilitaryzacja i denazyfikacja Ukrainy: Zaprezentowanie celów inwazji jako rzekomej konieczności zdemilitaryzowania Ukrainy oraz usunięcia rzekomego neonazistowskiego wpływu w ukraińskim rządzie. 

Rosja jako obrońca bezpieczeństwa regionalnego: Przedstawianie Rosji jako głównego obrońcy stabilności i bezpieczeństwa w regionie, kontrastując z przedstawioną jako agresywną Ukrainą. Perswazje oparte na tworzeniu wyobrażeń pokazujących Rosję jako kraj chroniący mniejszości etniczne i językowe przed „ukraińskim nacjonalizmem”. 

Perswazja obejmowała zachęcanie obywateli do wspierania działań wojennych poprzez patriotyczne hasła i apelowanie do obowiązku obronnego. Np. kampanie “medialne” apelujące o wsparcie dla rosyjskich sił zbrojnych oraz obronę ojczyzny „przed agresją”. Stosowane perswazje miały i mają na celu stworzenie fałszywego obrazu Ukrainy jako agresora, tworzenie przekonania, że to Ukraina, wspierana przez Zachód, jest głównym agresorem w konflikcie, co miało na celu dezinformację na temat prawdziwych przyczyn wojny. 

Demonizacja i dyskredytacja ukraińskich sił zbrojnych: Ukraińskie siły zbrojne są przedstawiane jako nieskuteczne, niezdolne do obrony kraju, co ma na celu obniżenie morale społeczeństwa oraz zachęcenie do rezygnacji z dalszego oporu. Przykład: Publikacja fałszywych raportów o porażkach i chaosie w ukraińskich dowództwach, mających na celu zniechęcenie do wspierania wojny.

Mobilizacja Wewnętrzna: Propaganda skupia się na budowaniu poczucia jedności i wspólnego celu w obliczu zagrożenia zewnętrznego, co ma na celu wzmocnienie wewnętrznego poparcia dla rządu i działań wojennych. Przykład: Kampanie patriotyczne promujące ideę obrony ojczyzny i zachęcające obywateli do wspierania działań wojennych poprzez zakup rosyjskich produktów i usług.

Metoda paraliżowania: Szantaż nuklearny stanowi tylko jeden z elementów szerszej strategii informacyjnej Federacji Rosyjskiej, która od lat opiera się na zarządzaniu strachem i dezinformacji. Rosja regularnie stosuje techniki psychologiczne mające na celu wywołanie strachu i niepewności wśród odbiorców, a kluczowym narzędziem w arsenale Kremla są operacje propagandowe. Ich celem jest zmuszenie społeczeństw zachodnich do zwątpienia w sens własnej polityki bezpieczeństwa oraz dalszego wspierania Ukrainy. Od momentu, gdy rosyjskie czołgi przekroczyły granicę z Ukrainą w lutym 2022 roku, Rosja wykorzystuje groźby nuklearne jako narzędzie do odstraszania Zachodu przed zaangażowaniem się w wysiłek obronny Ukrainy. Trzy dni po rozpoczęciu inwazji Putin postawił rosyjskie siły nuklearne w stan najwyższej gotowości, wysyłając jasny sygnał, który miał uwiarygodnić” propagandę szantażu nuklearnego. Od tego czasu rosyjscy urzędnicy wielokrotnie powtarzali groźby dotyczące użycia broni nuklearnej, mając nadzieję na zastraszenie społeczności międzynarodowej i ograniczenie wsparcia militarnego dla Ukrainy.

Działania psychologiczne oparte na wywoływaniu strachu mają szerokie zastosowanie w strategii Kremla. Rosja wykorzystuje je zarówno do manipulowania opinią publiczną na Zachodzie, jak i do mobilizowania oraz dyscyplinowania rosyjskiego społeczeństwa. Narzędzia psychologiczne były stosowane w operacjach wojskowych od dawna – zarówno na poziomie strategicznym, jak i taktycznym – by złamać wolę walki przeciwnika.

Obecnie Rosja, wykorzystując strach, stara się podważyć morale i zdolność decyzyjną Zachodu. Rosyjska metoda walki informacyjnej, określana jako „metoda paraliżowania”, charakteryzuje się wieloaspektowym podejściem. Rosja nie ogranicza się jedynie do działań informacyjnych – równocześnie demonstruje swoją siłę militarną, dostosowuje operacje wojskowe do wywołania określonych efektów psychologicznych, prowadzi propagandę, kreuje pozory oraz podejmuje działania dywersyjne mające na celu zastraszenie przeciwnika. Każde z tych działań ma na celu osiągnięcie konkretnych efektów w sferze psychologicznej, takich jak osłabienie woli do działania, obniżenie morale, wywołanie poczucia bezsilności i strachu. 

Syndrom oblężonej twierdzy: Fundament rosyjskiej strategii informacyjnej. Syndrom oblężonej twierdzy stał się kluczowym elementem zarządzania społeczeństwem w Rosji od czasów bolszewickich. Ten socjotechniczny środek aktywny, rozwinięty i zaadaptowany w każdej dziedzinie życia podczas epoki sowieckiej, nadal stanowi fundament komunikacji między państwem a obywatelami. Obecnie jest on wykorzystywany przez Kreml m. in. do kontrolowania wielokulturowego, etnicznego i religijnego społeczeństwa Rosji, zgodnie z interesami Kremla, a niekoniecznie samych obywateli. Jest to narzędzie służące do kontroli zachowań społecznych, gdzie kreowanie atmosfery strachu jest zadaniem przede wszystkim władz politycznych Rosji, a za jej realizację odpowiada aparat medialno-propagandowy. Kolejnym kluczowym obszarem wykorzystania jest szerokie spektrum dezinformacji, w której Kreml przedstawia własną politykę agresji w fałszywym kontekście rzekomych działań prewencyjnych czy obronnych.

Kreowanie wroga: Rosyjski syndrom oblężonej twierdzy ma na celu kreowanie wizerunku wroga wewnętrznego i zewnętrznego poprzez ciągłe poszukiwanie wrogów oraz czarno-biały podział świata na swoich i obcych, siły dobra i zła. Kreml stawia siebie zawsze po stronie dobra, demonizując przeciwników. To podejście ma na celu zatracenie instynktu samozachowawczego jednostki i podporządkowanie się woli państwa, z gotowością do składania najwyższych ofiar.

Istotnym czynnikiem w tej kreacji jest również Rosyjski Kościół Prawosławny oraz “geopolitycy-mistykowie”, tacy jak Aleksander Dugin i jego ruch euroazjatycki. Kreml wykorzystuje ich do tworzenia urojeń o szczególnym powołaniu Rosji oraz manię wielkości wśród innych państw i narodów. Dodatkowo, heroizacja własnej historii, w tym mit wielkiej wojny ojczyźnianej i walki z faszyzmem, oraz sakralizacja geografii, wzmacniają współczesne oblicze rosyjskiego syndromu oblężenia.  

Obecnie Federacja Rosyjska intensyfikuje perswazję w przestrzeni informacyjnej, posługując się syndromem oblężonej twierdzy w celu zniekształcenia postrzegania wojny w Ukrainie i dyskursu dotyczącego pokoju.  

• Relatywizacji porażek militarnych – Przekształcanie własnych niepowodzeń w domenie militarnej w sposób, który minimalizuje ich znaczenie.
• Konsolidacji i mobilizacji społeczeństwa – Mobilizowanie obywateli w obliczu trwającej mobilizacji wojskowej.
• “Usprawiedliwiania” aneksji terytoriów Ukrainy – Legitymizowanie nielegalnych aneksji kolejnych terenów Ukrainy.
• Deklarowanie sabotażu Zachodu – Przedstawianie zachodnich państw, w tym Polski, jako źródła sabotażu i dywersji czynnika agresywnego – zmuszającego Rosję do „działania wbrew jej woli”.
• Tworzenie fałszywego obrazu agresji zbrojnej jako działania obronnego.

Ataki wymierzone w jedność Zachodu

Rosyjskie narracje mają wzbudzić sprzeciw wobec polityki rządów wspierających Kijów, wskazując na rzekome cięcia w usługach społecznych, rosnące deficyty budżetowe i powiększający się dług publiczny jako konsekwencje finansowania dostaw uzbrojenia.

Obwinianie Zachodu za cierpienia Ukrainy: Kremlowscy propagandyści próbują przenieść odpowiedzialność za “przedłużający się konflikt” i związane z nim cierpienia Ukraińców na kraje zachodnie. Poprzez manipulacyjne wykorzystanie obrazów zniszczeń i ofiar cywilnych, sugerują, że donacje wojskowe prowokują i eskalują wojnę. Tego rodzaju zabiegi mają wywołać dyskusję na temat rzekomej odpowiedzialności Zachodu za śmierć i zniszczenia na Ukrainie. 

Równolegle, aparat wpływu Kremla kreuje wrażenia klęski Ukrainy: Poprzez eksponowanie ukraińskich strat i zniszczeń, w tym zachodniego sprzętu wojskowego, propaganda rosyjska stara się obniżyć morale społeczeństw zachodnich i ukraińskiego, podważając zaufanie do efektywności donacji wojskowych.

Rosyjska propaganda stosuje złożony zestaw technik manipulacyjnych i perswazyjnych, których celem jest destabilizacja przeciwnika, zniekształcenie obrazu rzeczywistości oraz utrzymanie poparcia społecznego dla działań Kremla. Wyróżnia się trzy główne funkcje tych zabiegów: demaskująco-dezinformacyjną (podważanie wiarygodności niezależnych źródeł informacji i szerzenie fałszywych przekazów), adaptacyjno-motywacyjną (kształtowanie postaw i narracji korzystnych dla Rosji) oraz informacyjno-kształtującą (preparowanie komunikatów mających wpływać na zachowania odbiorców). Od momentu aneksji Krymu w 2014 roku aż po pełnoskalową inwazję na Ukrainę w 2022 roku, Moskwa systematycznie dostosowuje swoją propagandę do aktualnych potrzeb polityczno-militarnych.

Kluczowym elementem strategii jest kreowanie obrazu „oblężonej twierdzy”, co wzmacnia wewnętrzną konsolidację Rosjan wokół władzy i pozwala przedstawiać Zachód jako wroga zewnętrznego, a Ukrainę jako państwo rzekomo faszystowskie i neonazistowskie. W propagandzie dominuje uproszczony, czarno-biały podział świata na siły dobra (Rosja) i zła (Zachód). Kreml wykorzystuje dezinformację, szantaż nuklearny oraz intensywną narrację o zagrożeniu ze strony NATO, aby zniechęcać państwa zachodnie do udzielania Ukrainie wsparcia militarnego. Dodatkowo propaganda rosyjska stara się przypisać Zachodowi odpowiedzialność za eskalację konfliktu i cierpienia Ukraińców, a jednocześnie relatywizuje własne porażki wojskowe i nielegalne aneksje terytorialne.

Autor: Wojciech Pokora – Redaktor Naczelny Disinfo Digest

Publikacja powstała w oparciu o raport Badanie środowiska informacyjnego Ukrainy, który powstał w ramach projektu MUGA, realizowanego przez Fundację INFO OPS Polska i DFRLab (Atlantic Council). Jego celem jest szczegółowe zbadanie i opisanie środowiska informacyjnego Ukrainy oraz sposobów, w jakie podmioty zewnętrzne, ze szczególnym uwzględnieniem Rosji, wykorzystują je do prowadzenia operacji dezinformacyjnych i wywierania wpływu (FIMI).

Raport: Badanie środowiska informacyjnego Ukrainy