საათის მექანიზმში შემთხვევითობები არ არსებობს. თითოეულ ზამბარას, თითოეულ კბილანასა და ხრახნს თავისი ადგილი და დანიშნულება აქვს. ეს არის მოძრაობად ქცეული სიზუსტე, ფოლადში ჩაწერილი წონასწორობა. საკმარისია ერთი ბორბლის ოდნავ გაწევა, რომ მთელმა სისტემამ სხვა რიტმში დაიწყოს მუშაობა. თავის ნებაზე მიტოვებული ის გაჩერდება და გამოუსადეგარი გახდება. მას სჭირდება მესაათე. ვიღაც, ვისაც ესმის მისი პულსი, ვინც იცის, რომელ რგოლს შეეხოს სასურველი ეფექტის მისაღწევად. ასე მუშაობს საათები. და ასე მუშაობს გავლენის სისტემები.
ეს არის მოსკოვში დაპროექტებული მექანიზმის ამბავი — შექმნილი იმავე სიზუსტით, რომლითაც რთული ქრონომეტრები იგება. მექანიზმის, რომლის ნაწილებიც არა ზამბარები ან გადაცემათა კოლოფები, არამედ ფონდები, მედიასაშუალებები და აღმოსავლეთის დედაქალაქების ქუჩებია. თითოეული ელემენტი დამოუკიდებლად მოძრაობს, მაგრამ ყველა ერთად ემსახურება იმას, რომ ისრები ზუსტად საჭირო დროს გაჩერდეს. იმ დროს, რომელსაც კრემლის საათები აჩვენებს.
ეს არის ისტორია საათზე, რომელიც კვლავ წიკწიკებს კავკასიის გულში. არა ლითონისგან, არამედ ადამიანებისგან.
პირველი ზამბარა. აფეთქებები ქალაქის გულში
თბილისის ქუჩებში სიმშვიდე იშვიათია. მის ქვაფენილზე ისმის მარშის ნაბიჯები, შენობებს შორის ირეკლება პროტესტის ექო, ხოლო მოედნებზე ლოცვა ისმის. 2019 წლის ივნისში ქალაქი რისხვის უეცარმა აფეთქებამ შეაჩერა. როდესაც რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატი, სერგეი გავრილოვი, საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარის სავარძელში ჩაჯდა, დარბაზში სიჩუმე ჩამოვარდა. ცოტა ხანში აღშფოთება შენობის გარეთ გადავიდა. 20-21 ივნისის ღამეს თბილისის ქუჩებში ათასობით ადამიანი გამოვიდა. პარლამენტის შენობის წინ აინთო მაშხალები, გაუშვეს ცრემლსადენი გაზი, სატელევიზიო კამერები აფიქსირებდნენ სისხლიან სახეებს. ეს საღამო საქართველომ „გავრილოვის ღამის“ სახელით დაიმახსოვრა. ამ მომენტიდან თბილისში ძველებურად აღარაფერი იყო.
რამდენიმე კვირის შემდეგ, 2019 წლის ივლისში, იმავე ადგილას სხვა ბრბო გამოჩნდა. არა ისინი, ვინც მოსკოვს აპროტესტებდა, არამედ ისინი, ვინც „მართლმადიდებელი ერების ძმობასა“ და „ტრადიციების დაცვაზე“ საუბრობდა. დემონსტრაციას ხელმძღვანელობდა დიმიტრი ლორთქიფანიძე — ევგენი პრიმაკოვის სახელობის ქართულ-რუსული საზოგადოებრივი ცენტრის დირექტორი, ინსტიტუციის, რომელიც 2013 წელს თბილისში გორჩაკოვის ფონდის ინიციატივით შეიქმნა. ტრანსპარანტებზე ეწერა: „არა დასავლეთს“ და „რუსეთი ძალაა“, ხოლო მონაწილეები გმობდნენ ნატო-ს, ევროკავშირსა და უკრაინას. მედიის ცნობით, ლორთქიფანიძე პარლამენტის წინ დილამდე დარჩა და შეკრებას „რწმენისა და მშვიდობის დაცვის“ სულისკვეთებით უძღვებოდა. მაშინ ამას სათანადო ყურადღება არავინ მიაქცია. პოლიტიკურ ემოციებს მიჩვეულ ქვეყანაში მიტინგები წელიწადის დროებივით ჩნდებოდა და ქრებოდა. თუმცა, ორი წლის შემდეგ, 2021 წლის ივლისში, თბილისმა სუნთქვა კვლავ შეიკრა. დაგეგმილი „ღირსების მარშის“ (Pride) დღეს ჟურნალისტებსა და აქტივისტებს ქუჩებში თავს დაესხნენ. ტელეკამერები აფიქსირებდნენ სასტიკ ცემას, ხოლო დაშავებულთა შორის მედიის 50-ზე მეტი წარმომადგენელი აღმოჩნდა. დაიღუპა ალექსანდრე (ლექსო) ლაშქარავა, TV პირველის ოპერატორი, რომელიც მოძალადეებმა სასიკვდილოდ სცემეს. პრესის თავისუფლების დამცველი ორგანიზაციების თანახმად, დაშავებული რეპორტიორების რაოდენობა ხუთჯერ აღემატებოდა 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს ომის დროს დაშავებულთა რიცხვს.
არეულობის მონაწილეებს შორის იყვნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სასულიერო პირები (რომელთა წარმომადგენლები ადრეულ პრორუსულ დემონსტრაციებზეც ჩნდებოდნენ და საჯაროდ ეწინააღმდეგებოდნენ დასავლურ გავლენებს), ასევე ნაციონალისტური მოძრაობების ლიდერები, რომლებიც დაკავშირებული იყვნენ „ალტ-ინფოსთან“ (პრორუსული რიტორიკით ცნობილი მედია ქსელი და პოლიტიკური მოძრაობა) და „ქართულ მარშთან“ (ნაციონალისტური ქუჩის მოძრაობა, რომელიც „ტრადიციული ღირებულებების დაცვის“ ლოზუნგებით გამოდიოდა). მოკლე დროში ამ ჯგუფებმა ერთი ხმით საუბარი დაიწყეს: რომ დასავლეთი საფრთხეს უქმნის საქართველოს იდენტობას, ხოლო ნამდვილი მშვიდობა და ტრადიციების დაცვა მხოლოდ რუსეთთან თანამშრომლობითაა შესაძლებელი.
საზოგადოებისთვის ეს მოვლენები ერთმანეთისგან დაშორებული ჩანდა. მათ ფორმალურად სხვადასხვა წყარო, სხვადასხვა ემოცია და სხვადასხვა აუდიტორია ჰყავდათ. მაგრამ ფონზე სულ უფრო მკაფიოდ იკვეთებოდა საერთო სქემა. ერთი და იგივე პირები ჩნდებოდნენ სატელევიზიო სტუდიებსა და „საექსპერტო“ გადაცემებში. ანგარიშებსა და მოხსენებებში ფიგურირებდა ორგანიზაციების იდენტური სახელები, ხოლო ცნობილი აბრების მიღმა მეორდებოდა ერთი და იგივე გვარები.
ამ ქსელის ცენტრში იდგა გორჩაკოვის ფონდი — რუსული ინსტიტუცია, რომელიც 2010 წელს პრეზიდენტ დიმიტრი მედვედევის გადაწყვეტილებით შეიქმნა, ინიციატივით, რომელიც ეხმიანებოდა ვლადიმერ პუტინის მიერ სამი წლით ადრე გამოცხადებულ ფონდ „რუსკი მირის“ (Russkij Mir) იდეას. ოფიციალურად მას ხელი უნდა შეეწყო ერებს შორის დიალოგისა და „სახალხო დიპლომატიის“ განვითარებისთვის. ამ ეტაპზე შეუძლებელია პირდაპირი ფინანსური კავშირების ჩვენება გორჩაკოვის ფონდსა და აღწერილ ქუჩის აქციებს შორის, თუმცა მისი პროექტების, კონტაქტებისა და გრანტების ქსელი საქართველოში პრორუსული წრეებისთვის ქმნიდა ბუნებრივ ორგანიზაციულ და იდეოლოგიურ საყრდენს. იქ, სადაც ჩნდებოდა გორჩაკოვის ფონდის სახსრები, მალევე იზრდებოდა პრორუსული მედია-ინიციატივები, ახალგაზრდული ორგანიზაციები და „ტრადიციების დამცველთა“ ჯგუფები. ერთ-ერთი მათგანი სწორედ ევგენი პრიმაკოვის სახელობის ქართულ-რუსული საზოგადოებრივი ცენტრი იყო, რომელიც იქცა კონტაქტებისა და ნაკადების ადგილობრივ კვანძად. მისი ინიციატივების გარშემო ჩნდებოდნენ ჯგუფები და ორგანიზაციები მსგავსი გზავნილებით: Alt-Info, ქართული მარში, Politicano, SIKHA Foundation. თითოეული მათგანი ფორმალურად დამოუკიდებლად მოქმედებდა, მაგრამ ყველა ერთსა და იმავე ენაზე საუბრობდა — კონფრონტაციის, ეჭვისა და დასავლეთის მიმართ შიშის ენაზე.
ერთი შეხედვით ეს ქაოსი იყო. სინამდვილეში კი — მექანიზმი, სადაც ყოველი კბილანა მომდევნოს ამოძრავებდა. სამსახურების ანგარიშებში, საგრანტო არქივებში, სოციალურ ქსელებსა და არასამთავრობო ორგანიზაციების რეესტრებში ერთი და იგივე გვარები, მისამართები და დაფინანსების წყაროები მეორდებოდა (მაგალითად, „დემოკრატიის კვლევის ინსტიტუტის“ (2021) კვლევა ასახელებს რამდენიმე პირს, რომლებიც ამ წრებრუნვას უკავშირდებიან: არჩილ სიხარულიძე, გიორგი მდივანი და გიორგი ირემაძე — ყველა მათგანი თანამშრომლობდა პროკრემლისტურ მედიასთან და პრიმაკოვის ცენტრთან). დეტალები თავიანთ ადგილებზე ჯდებოდა.
დღეს ჩვენ ვიცით, რომ „გავრილოვის ღამე“, 2019 წლის ივლისის პრორუსული მიტინგი და 2021 წლის თავდასხმები „პრაიდზე“ არ იყო ქუჩის რისხვის შემთხვევითი აფეთქებები. ისინი ერთი და იმავე პროცესის ნაწილი იყო — ისრების ნელი, ზუსტად დაპროექტებული მოძრაობა გავლენის მექანიზმში, რომელსაც მოსკოვი წლებია აწყობს საქართველოში. ეს არის მექანიზმი, რომელსაც არ სჭირდება ტანკები და საზღვრები საჯარო დებატების მიმართულების შესაცვლელად. საკითხავი უკვე ის კი არ არის, იყო თუ არა ეს ოპერაცია, არამედ ის, თუ როგორ დაპროექტდა იგი და ვინ მართავდა სინამდვილეში ისრების მოძრაობას ამ ქართულ მექანიზმში.
თუმცა, ამ საათის კონსტრუქციის გასაგებად, ის ნაწილებად უნდა დაიშალოს. უნდა მივყვეთ კვალს: როდის ამოძრავდა მისი ისრები პირველად, ვინ აამუშავა ზამბარები და როდის დაიწყო მექანიზმმა საკუთარი რიტმით მუშაობა. დასაწყისი ერთ ღამესთან მიდის. ღამესთან, რომელმაც ყველაფერი აამუშავა. „გავრილოვის ღამესთან“.
ისრის პირველი მოძრაობა. გავრილოვის ღამე
დავუბრუნდეთ 2019 წლის 20 ივნისის მოვლენებს. დასაწყისს. თბილისში, პარლამენტის შენობაში მიმდინარეობდა მართლმადიდებლობის საპარლამენტთაშორისო ასამბლეის სხდომა — ერთი შეხედვით ტექნიკური ღონისძიება, რომელიც ემოციებს არ იწვევდა. მანამ, სანამ ტრიბუნაზე რუსი დეპუტატი სერგეი გავრილოვი არ ავიდა. პოლიტიკოსმა, რომელიც ათი წლით ადრე აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რუსულ ოკუპაციას მხარს უჭერდა, საქართველოს პარლამენტის თავმჯდომარის სავარძელში ჩაჯდომა გადაწყვიტა.
სერგეი გავრილოვი რუსული სტანდარტებითაც კი ოდიოზური ფიგურა იყო. რუსეთის ფედერაციის კომუნისტური პარტიის დეპუტატი, აღზრდილი მატერიალიზმის და ინტერნაციონალიზმის ტრადიციებზე, წლების განმავლობაში პოლიტიკურ კარიერას მონარქისტულ და საეკლესიო წრეებთან მჭიდრო ურთიერთობას უთავსებდა. იღებდა ჯილდოებს მართლმადიდებელი ეკლესიისგან, მოსკოვის საპატრიარქოსა და მონარქისტული ორგანიზაციებისგან, მათ შორის რომანოვების სახლის მიერ დინასტიის 300 წლის იუბილეს აღსანიშნავად დაწესებულ მედალს. ცერემონიებზე მას აჯილდოებდა მოძრაობა „რწმენა და სამშობლოს“ სასულიერო პირი, რომლის მიზანიც რუსეთის იმპერიის სულიერი აღდგენაა. პოლიტიკაში გავრილოვი გამოდიოდა როგორც „მართლმადიდებლური ცივილიზაციის“ და „რუსული სამყაროს“ (Russkij Mir) დამცველი — იდეისა, რომელიც დროთა განმავლობაში კრემლის დოქტრინის ერთ-ერთ საყრდენად იქცა. 2019 წელს ის იყო მართლმადიდებლობის საპარლამენტთაშორისო ასამბლეის პრეზიდენტი, რომელიც სხდომას თბილისში მართავდა. სწორედ ამ სტატუსით დაიკავა მან საქართველოს პარლამენტის სპიკერის ადგილი, რამაც საზოგადოების მწვავე რეაქცია გამოიწვია. მისი ყოფნა სხდომათა დარბაზში ფორმალურად გამართლებული, მაგრამ სიმბოლურად პროვოკაციული იყო. შემთხვევითი არ ყოფილა, რომ საქართველოში სწორედ ის გამოგზავნეს. რუსული გავლენის სისტემის იერარქიაში გავრილოვი ჩინოვნიკზე მეტი იყო. ის იყო მატარებელი იდეისა, სადაც პოლიტიკა და რელიგია ერთიანდება გზავნილში მოსკოვის „მისიის“ შესახებ მართლმადიდებლურ სამყაროში. დღეს მისი გვარი ფიგურირებს რუსეთის დუმის იმ 324 დეპუტატის სიაში, რომლებსაც აშშ-ის ხაზინის დეპარტამენტმა სანქციები დაუწესა 2022 წელს უკრაინაში რუსეთის შეჭრის საპასუხოდ. გარდა ამისა, ქართულ წყაროებში აღნიშნულია, რომ გავრილოვის დელეგაციაში მონაწილეობდა ნიკოლაი ზემცოვიც, აქცია „უკვდავი პოლკის“ ყოფილი კოორდინატორი, ხოლო თავად დეპუტატი კონტაქტში იყო გორჩაკოვის ფონდთან და პრიმაკოვის ფონდთან, რომლებიც იმ დროისთვის საქართველოში პრორუსული სტრუქტურების ქსელს ქმნიდნენ.
ისტორიის ირონიად რჩება ფაქტი, რომ 2023 წელს მართლმადიდებლობის საპარლამენტთაშორისო ასამბლეის — ინსტიტუციის, რომელსაც სამი ათწლეულის განმავლობაში რუსები აკონტროლებდნენ — თავმჯდომარეობა პოლონელმა დეპუტატმა ევგენიუშ ჩიკვინმა გადაიბარა, რითაც სიმბოლურად დასრულდა რუსული დომინაციის ეპოქა ამ ორგანიზაციაში.
როდესაც გავრილოვის ფოტოები ინტერნეტში გავრცელდა, თბილისის ქუჩები ხალხით აივსო. ის, რაც დაიწყო როგორც სპონტანური პროტესტი რუსული ამპარტავნობის წინააღმდეგ, რამდენიმე საათში სასტიკ შეტაკებებში გადაიზარდა. პარლამენტის კიბეებზე სისხლი ცრემლსადენ გაზს შეერია. მაშინ პირველად გამოჩნდა ქართული სცენის ახალი აქტორი — წრეების ქსელი, რომლებმაც რწმენისა და ტრადიციის დაცვის საბაბით, მოსკოვის მელოდიაზე თამაში დაიწყეს.
მეორე დღეს მედიაში ნაცნობი სახეები გამოჩნდნენ. დიმიტრი ლორთქიფანიძე, ყოფილი პარლამენტარი და ევგენი პრიმაკოვის სახელობის ქართულ-რუსული საზოგადოებრივი ცენტრის დირექტორი. ის გამოდიოდა „ალტ-ინფოს“ (მაშინ ჯერ კიდევ ახლად შექმნილი, მცირე მედია პლატფორმის) კომენტატორების გვერდით, რომელთა ტონი უკვე მაშინ ჰგავდა რუსული სახელმწიფო არხების ნარატივს. ეკრანებზე გამოჩნდნენ „ქართული მარშის“ აქტივისტებიც — ეროვნულ-კონსერვატიული მოძრაობისა, რომელიც „ლიბერალური დასავლეთისგან მართლმადიდებელი საქართველოს დაცვისკენ“ მოუწოდებდა. ყველა ეს ჯგუფი საუბრობდა „პროვოკაციაზე“, „ქართულ რუსოფობიაზე“, „რწმენაზე შეტევაზე“. მათი გზავნილი ქუჩის ქაოსის ფონზე საღი აზრის ხმად ჟღერდა, მაგრამ სინამდვილეში ეს იყო რუსული პროპაგანდისტული სქემების ზუსტი ასლი: როლების გაცვლა, რისხვის აგრესიასთან გათანაბრება და რელიგიური ტონით შეფუთული ზღაპარი „მართლმადიდებელი ერების ძმობის“ შესახებ.
დროთა განმავლობაში პრიმაკოვის ცენტრის გარშემო დაიწყო იმ ადამიანებისა და ინსტიტუტების კავშირების გამკვრივება, რომლებიც ადრე ცალ-ცალკე ფუნქციონირებდნენ. მის ღონისძიებებში მონაწილეობდნენ „ქართული მარშის“ აქტივისტები, „ალტ-ინფოს“ პუბლიცისტები და პორტალ Politicano-ს შემქმნელები — ანუ, ანტიდასავლური და პრორუსული ნარატივების გამავრცელებელი მედია და ორგანიზაციები. თითოეულ ჯგუფს საკუთარი როლი ჰქონდა: „ქართული მარში“ ახდენდა ქუჩის მობილიზებას „ტრადიციების დაცვის“ ლოზუნგით, „ალტ-ინფო“ უზრუნველყოფდა მედია მხარდაჭერას, ხოლო Politicano გზავნილს „გეოპოლიტიკური ანალიზის“ ენით ფუთავდა. ISFED-ის, „საერთაშორისო გამჭვირვალობისა“ და GFSIS-ის ანგარიშებში მითითებული იყო, რომ ეს სტრუქტურები იდეოლოგიურ და ორგანიზაციულ მსგავსებას ამჟღავნებდნენ რუსული გავლენის პროექტებთან როგორც კომუნიკაციის მეთოდებში, ისე ტირაჟირებულ ნარატივებში.
ჯერ კიდევ არც ისე დიდი ხნის წინ „ქართული მარში“ ქუჩის ექსტრემისტულ ჯგუფად ითვლებოდა, „ალტ-ინფო“ — ნიშურ ინტერნეტ-არხად, ხოლო პრიმაკოვის ცენტრი — კულტურულ ინიციატივად. „გავრილოვის ღამის“ შემდეგ მათ ერთი ხმით დაიწყეს საუბარი. ერთი და იგივე ლექსიკონი, ერთი და იგივე სიმბოლოები, „საქართველოს საკუთარი გზის“ ერთი და იგივე რიტორიკა. მოსკოვის მიმართ რისხვა ბრიუსელის მიმართ ეჭვმა ჩაანაცვლა. ინტერნეტ ფორუმებსა და „ალტ-ინფოს“ ეთერებში გაჩნდა ლოზუნგები: „არ გვინდა ომი რუსეთთან“, „შეაჩერეთ უცხოელი აგენტები“, „ქართული ტრადიცია დასავლური იმპორტი არ არის“. სლოგანები, რომლებიც მომდევნო წლებში ანტიდასავლური მოძრაობის ფუნდამენტად და „ალტ-ინფოს“ ლიდერების მიერ 2021 წელს დაარსებული პარტიის, „კონსერვატიული მოძრაობის“ საფუძვლად იქცა. მომდევნო წლებში პრიმაკოვის ცენტრის გარშემო ჩამოყალიბდა პლატფორმა, სადაც იკრიბებოდნენ ისეთი ჯგუფები, როგორიცაა „ქართული მარში“, „ალტ-ინფო“, Politicano თუ პარტია „სოლიდარობა მშვიდობისთვის“. მათი ერთობლივი ინიციატივები (დაწყებული „უკვდავი პოლკის“ მარშებიდან მოსკოვში გამართულ პრორუსულ ფორუმებამდე) მიუთითებს, რომ „გავრილოვის ღამე“ საქართველოში პრორუსული გავლენების ხანგრძლივი კონსოლიდაციის დასაწყისი იყო.
„გავრილოვის ღამის“ შემდეგ დაიწყო ჩუმი სინქრონიზაცია. სხვადასხვა წრის წარმომადგენლებმა, რომლებიც მანამდე ერთმანეთისთვის უცხონი იყვნენ, დაიწყეს ერთად გამოჩენა კონფერენციებზე, სატელევიზიო გადაცემებსა და ქუჩის მარშებზე. გორჩაკოვის ფონდზე ჯერ არავინ საუბრობდა, მაგრამ ფონზე გამოჩნდა განმეორებადი გვარები, იგივე გვარები, რომლებიც მოგვიანებით ამოტივტივდება რუსულ დიპლომატიურ ანგარიშებსა და „ერებს შორის დიალოგის“ საგრანტო დოკუმენტებში. „გავრილოვის ღამე“ იყო სპონტანური რისხვა. ის, რაც მას მოჰყვა — უკვე აღარ. ქაოსიდან წარმოქმნილ ახალ ნარატივში რუსეთი წყვეტდა მტრად ყოფნას და ხდებოდა ღირებულებების მცველი. მაშინ მოსკოვის საათის ისრებმა პირველად დაიწყეს მოძრაობა თანაბარი რიტმით.
მეორე გადაცემა. პროპუტინისტური რიტორიკა
2019 წლის ზაფხულში, „გავრილოვის ღამიდან“ სულ რამდენიმე კვირაში, ქართული საათის ისრებმა წინ წაიწიეს. რუსთაველის გამზირზე კვლავ შეიკრიბა ხალხი. ამჯერად არა მოსკოვის წინააღმდეგ ლოზუნგებით, არამედ ვლადიმერ პუტინის პორტრეტებითა და შეძახილებით „მართლმადიდებელი ერების ძმობის“ შესახებ. მიტინგს დიმიტრი ლორთქიფანიძე უძღვებოდა — პრორუსული „დემოკრატიული მოძრაობის“ ყოფილი აქტივისტი, წარსულში დაზვერვის სამსახურებთან დაკავშირებული პირი, ამჟამად კი პრიმაკოვის ცენტრის დირექტორი. მედიის ინფორმაციით, ის პარლამენტთან დილამდე დარჩა და საუბრობდა „რწმენის დაცვასა“ და „ერებს შორის მშვიდობაზე“. მალევე მისი სიტყვები რუსულმა საინფორმაციო სააგენტოებმა გაიმეორეს, როგორც „მეგობრული საქართველოდან“ წამოსული საღი აზრის ხმა. ამავე დროს, პრორუსულმა ჯგუფებმა პარლამენტის მიმდებარე ტერიტორიის დაკავება დაიწყეს, რითაც ხელი შეუშალეს ანტისაოკუპაციო პროტესტების ორგანიზებას. „საერთაშორისო გამჭვირვალობა – საქართველო“ აღნიშნავს, რომ პრიმაკოვის ცენტრის გარშემო შეკრებილი ჯგუფების, მათ შორის „ალტ-ინფოსა“ და „ქართული მარშის“ აქტივობა სწორედ ამ პერიოდში გაძლიერდა.
დროთა განმავლობაში ამ დაჯგუფებებმა დაიწყეს ნარატივების მსგავსი ნაკრების გამეორება: დასავლეთი როგორც მორალური გახრწნის წყარო, რუსეთი როგორც რწმენისა და ტრადიციის ბასტიონი. „ალტ-ინფო“, რომელიც თავიდან მცირე მედია პლატფორმა იყო, მათი გზავნილის მთავარ არხად იქცა. მის პროგრამებს კომენტარს უკეთებდნენ სასულიერო პირები, ნაციონალისტი აქტივისტები და ყოფილი სამხედროები, ხოლო გზავნილი სულ უფრო ხშირად ემთხვეოდა რუსული სახელმწიფო მედიის ხაზს. GFSIS-ის 2020 წლის ანგარიშში აღნიშნულია, რომ „ქართული მარშისა“ და პრიმაკოვის ცენტრის წარმომადგენლები ერთად გამოჩნდნენ მარნეულში გამართულ მანიფესტაციაზე, სადაც აპროტესტებდნენ აზერბაიჯანელი ბოლშევიკის, ნარიმან ნარიმანოვის ძეგლის აღმართვას. მასში ასევე მონაწილეობდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის სასულიერო პირები და ღონისძიებას აშკარად კონფრონტაციული ხასიათი ჰქონდა.
დროთა განმავლობაში ნათელი გახდა, რომ ქუჩის მოძრაობები, მედია და კულტურული ინსტიტუტები ერთ რიტმში იწყებდნენ მოქმედებას. თითოეული მათგანი სხვადასხვა როლს ასრულებდა, მაგრამ ყველა ერთ ენაზე საუბრობდა. დასავლეთის შიშისა და რუსეთის მიმართ ლოიალობის ენაზე. ეს ეტაპი მექანიზმის აწყობის მომენტი იყო: ზამბარებმა, გადაცემათა კოლოფებმა და კბილანებმა ერთად დაიწყეს მუშაობა. მალე უნდა გამოჩენილიყო, რა ძალის გენერირება შეეძლო ამ სისტემას, როდესაც „ალტ-ინფოს“ ეკრანებიდან გზავნილი სასტიკად გადავიდოდა თბილისის ქუჩებში.
მესამე გადაცემა. ძალადობის მექანიზმი
2021 წლის ივლისი. თბილისი დაძაბულია დაგეგმილი „ღირსების მარშის“ მოლოდინში. სოციალურ არხებსა და „ალტ-ინფოს“ ლაივებში ჩნდება მოწოდებები „საქართველოს დაცვისკენ“. ვრცელდება ღონისძიების ბლოკირების ინსტრუქციები. ქალაქის ცენტრში იკრიბებიან კონტრდემონსტრანტების ჯგუფები, ნაწილი — ხატებითა და ჯვრებით. როდესაც რეპორტიორები პირდაპირ ჩართვებს იწყებენ, ხდება თავდასხმები ჟურნალისტებსა და მონაწილეებზე. დღის კადრებში ჩანს სასტიკი ცემა და ისმის ვულგარული შეძახილები „დასავლეთის აგენტების“ მისამართით. ამ დღეს მედიის 50-ზე მეტი წარმომადგენელი დაშავდა; რამდენიმე დღის შემდეგ გარდაიცვალა TV პირველის ოპერატორი ლექსო ლაშქარავა.
თავდამსხმელებს შორის ამოიცნეს ულტრამემარჯვენე ჯგუფების, მათ შორის „ქართული მარშისა“ და „ალტ-ინფოს“ ახლად შექმნილი პოლიტიკური ფრთის („კონსერვატიული პარტია“) აქტიური წევრები. იგივე პირები, რომლებიც ეთერში საუბრობდნენ „ოჯახსა“ და „მშვიდობაზე“, ქუჩაში ფიზიკური მობილიზაციის როლს ასრულებდნენ. დამოუკიდებელი ანალიზები „ალტ-ინფოს“ მოდელს აღწერენ როგორც მედიისა და ქუჩის მოძრაობის ჰიბრიდს: მედია გზავნილი ემსახურება სიტყვების სწრაფად გადაქცევას მოქმედებად ადგილზე. ეს არის „საინფორმაციო ძალადობის მექანიკა“: სიტყვა ხდება ბრძანება, ტრანსლაცია ხდება კოორდინაცია.
2021 წლის ივლისის შემდეგ „ალტ-ინფომ“ დაიწყო თავისი პროგრამული და ორგანიზაციული საქმიანობის განვითარება. ამ წრესთან დაკავშირებული კომპანიების რეესტრებში ჩნდება შოთა მარტინენკოს და კონსტანტინე და ციალა მორგოშიების გვარები. ეს პირები ადრე პარტია „პატრიოტთა ალიანსთან“ დაკავშირებულ ინიციატივებში ფიგურირებდნენ. საჯარო რეესტრის ეროვნული სააგენტოს მონაცემებით, მარტინენკო და მორგოშია ასევე დაკავშირებული იყვნენ ორგანიზაცია „ალტერნატივა საქართველოსთან“, რომელიც აცხადებდა, რომ ფინანსდებოდა კონსტანტინე მორგოშიას (2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებში „პატრიოტთა ალიანსის“ კანდიდატის) სახსრებით. ეს წრე აქტიური იყო როგორც ქუჩის მობილიზაციებში, ისე მედიაში, რომელიც თანმიმდევრულად ავრცელებდა ანტიდასავლურ და პრორუსულ ნარატივებს. პარალელურად, ჯერ კიდევ 2021 წლის ივლისამდე, „ქართული მარში“ ტესტავდა იმავე ლოგიკას „მედია-ქუჩა“: ანტიაზერბაიჯანული დემონსტრაციები მარნეულში (ნარიმანოვის ძეგლის საქმე) თუ აქციები დავით გარეჯის კომპლექსთან აერთიანებდა სასულიერო პირებს, რადიკალ აქტივისტებს და პრიმაკოვის ცენტრთან დაკავშირებულ პირებს. ანალიტიკური ცენტრები ამ მოდელს აღწერენ როგორც პრორუსული გავლენის ფართო ეკოსისტემის ნაწილს, სადაც ნაციონალისტური სლოგანები და „ტრადიციის დაცვა“ ერწყმის ანტიდასავლურ დღის წესრიგს.
ანალიზი აჩვენებს, რომ 2019 წლის ივნისსა და ივლისს შორის მოხდა პრორუსული გავლენის სისტემის ცალკეული ელემენტების ეტაპობრივი გადაჯაჭვვა. როგორც „დემოკრატიის კვლევის ინსტიტუტი“ მიუთითებს, ისეთ ღონისძიებებში, როგორიცაა პროტესტი ფილმის „და ჩვენ ვიცეკვეთ“ წინააღმდეგ და დემონსტრაციები დავით გარეჯის მონასტერთან, ერთდროულად მონაწილეობდნენ „ქართული მარშის“ აქტივისტები და პრიმაკოვის ცენტრთან დაკავშირებული პირები, მათ შორის მისი დირექტორი დიმიტრი ლორთქიფანიძე. ანალიტიკოსები ამას მოსკოვის მიერ კულტურული და იდეოლოგიური სტრუქტურების ნაციონალისტურ ქუჩის მოძრაობებთან შერწყმის მტკიცებულებად მიიჩნევენ. პირველი იმპულსიდან, რომელიც „გავრილოვის ღამე“ იყო, იმავე წლის ივლისის პრორუსულ მიტინგამდე, მექანიზმმა სულ უფრო გამართულად დაიწყო მუშაობა. რადიკალური მედია, ქუჩის დაჯგუფებები და „დიალოგის“ ცენტრებად წოდებული ინსტიტუტები ერთ რიტმში ფუნქციონირებდნენ, რითაც ორმხრივად აძლიერებდნენ საკუთარ გზავნილებს. ამ პროცესის შედეგი იყო პროპაგანდის გადატანა ეკრანებიდან და ქსელიდან რეალურ ქმედებებში, რამაც თბილისის ქუჩებში ღია ძალადობის სახე მიიღო.
ისრების გასწორება. განათლება, კულტურა, ახალგაზრდობა
სისხლს ყოველთვის მოჰყვება დამშვიდება. 2021 წლის თბილისის სასტიკი კადრების შემდეგ გავლენის მექანიზმი არ გაჩერებულა, უბრალოდ რიტმი შეიცვალა. საათს წიკწიკი არ შეუწყვეტია, მაგრამ მისი ისრები ნელა, სიჩუმეში ამოძრავდა. „ალტ-ინფოს“ ყვირილისა და კამერების ნაცვლად, გაჩნდა მოსაწვევები „საგანმანათლებლო პროექტებზე“, „ცივილიზაციურ დიალოგსა“ და „რუსულ-ქართულ კულტურულ ინიციატივებზე“. ფონზე კვლავ იგივე ლოგო — გორჩაკოვის ფონდი.
შერიგებისა და კულტურის აბრის ქვეშ დაიწყო ოპერაციის ახალი, რბილი, გრძელვადიანი ფაზა, რომელიც განათლებასა და პრესტიჟს ეფუძნებოდა. რუსული ენის კურსები თბილისში, სემინარები დიპლომატიის ისტორიაზე, სტუდენტებისა და ჟურნალისტების გაყვანა პროგრამით InteRussia. ოფიციალურად დომინირებდა კულტურული გაცვლა და ენის შესწავლა. პრაქტიკაში კი შენდებოდა ლოიალობის მექანიზმი, სადაც განათლება პოზიციების ფორმირების იარაღად იქცა. ფონდის მიერ დაფინანსებულ მეცადინეობებზე ასწავლიდნენ არა მხოლოდ ენას, არამედ „თანამედროვე რუსეთის გაგებასა“ და „მართლმადიდებლობის როლს პოსტსაბჭოთა ერების იდენტობაში“. ლექტორები იყვნენ სასულიერო პირები, პოლიტოლოგები და ექსპერტები მოსკოვიდან, ხშირად დაკავშირებული „როსსოტრუდნიჩესტვოსთან“ (დსთ-ის საქმეთა, უცხოეთში მცხოვრები თანამემამულეებისა და საერთაშორისო ჰუმანიტარული თანამშრომლობის ფედერალური სააგენტო — რუსეთის სამთავრობო ინსტიტუცია) და პრიმაკოვის ინსტიტუტთან. პროექტების აღწერაში პოლიტიკა არ იყო, მაგრამ გზავნილში — კი. თანმიმდევრულად ურტყამდნენ იმ წერტილს, რომ დასავლეთი გადაგვარდა, ხოლო რუსეთმა სულიერება შეინარჩუნა.
ადგილზე მოქმედების ყველაზე აქტიური ფორმა იყო თანამშრომლობა „საქართველოს რუს ახალგაზრდათა კავშირთან“. ეს კავშირი, ფორმალურად დამოუკიდებელი, სინამდვილეში გორჩაკოვის ფონდის ადგილობრივი პარტნიორის როლს ასრულებდა. თანამშრომლობა 2016 წლიდან დოკუმენტირებულია. მისი თავმჯდომარე, ალექსანდრე ბეჟენცევი, პრიმაკოვის ცენტრის წარმომადგენლებთან ერთად თბილისში მართავდა შეხვედრებს „ფაშიზმის საფრთხესა“ და „ტრადიციული ღირებულებების დაცვაზე“. 2018 წელს კავშირი იყო NGO-ების ახალგაზრდა ლიდერთა ფორუმის თანაორგანიზატორი, რომელიც ოფიციალურად აპოლიტიკური იყო, მაგრამ პრაქტიკაში ხელს უწყობდა პრორუსულ დღის წესრიგს და „სლავური ერების სულიერი ერთობის“ ლოზუნგებს. ორგანიზაციის წევრები ატარებდნენ ვორქშოფებს, კონკურსებს და შეხვედრებს რუს დიპლომატებთან, ხოლო ღონისძიებები ხშირად იმართებოდა პრიმაკოვის ცენტრის დარბაზებში, რომელმაც 2021 წლის შემდეგ იმიჯი შეიცვალა. პოლიტიკის ნაცვლად აქცენტი გაკეთდა ლიტერატურაზე, გამოფენებსა და დებატებზე „ერების სულიერი ერთობის“ შესახებ. ამ ღონისძიებებზე გაჟღერებული ლოზუნგები ლოცვასავით მეორდებოდა: „ევროპამ ზურგი აქცია ღმერთს“, „ტრადიცია სირცხვილი არ არის — ეს ერების ძალაა“, „ფაშიზმი არ გამქრალა — მხოლოდ ენა შეიცვალა“. პლაკატებზე გამოსახული იყო კოსტიუმებსა და ანაფორებში გამოწყობილი ახალგაზრდა ქართველები რუსეთისა და საქართველოს დროშების გვერდით. ინტერნეტში ტრიალებდა ვიდეოები პეტერბურგიდან და მოსკოვიდან წარწერებით: „საერთო ფესვები, საერთო მისია“. პროვინციელი ახალგაზრდებისთვის ამ ინიციატივებს პოლიტიკური ელფერი არ ჰქონდა. ეს იყო განვითარების, გამგზავრების, ახალი კონტაქტების შანსი. პროპაგანდა პირდაპირ არ ჩნდებოდა. ყველაფერი კულტურისა და განათლების ენაზე ხდებოდა.
დროთა განმავლობაში გორჩაკოვის ფონდისა და პრიმაკოვის ცენტრის გარშემო შეიქმნა დაკავშირებული სტრუქტურების ქსელი: პრორუსული მედია (Politicano, საქართველო და მსოფლიო, Patriot TV), პარტიები (სოლიდარობა მშვიდობისთვის, კონსერვატიული მოძრაობა) და ულტრამემარჯვენე ჯგუფები (ქართული მარში, ქართული იდეა). ისინი ერთად მონაწილეობდნენ კულტურულ და რელიგიურ ინიციატივებში, რაც პრორუსულ ნარატივებს ღირებულებების კონსერვატიული დიალოგის იერს აძლევდა.
აკადემიკოსებისა და ჩინოვნიკების გვერდით სულ უფრო ხშირად ჩნდებოდნენ სასულიერო პირები. პრიმაკოვის ცენტრის ორგანიზებულ ღონისძიებებში მონაწილეობდნენ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენლები, მათ შორის ეპისკოპოსი გიორგი ჯამდელიანი, რომელიც გორჩაკოვის ფონდთან ერთად ქმნიდა შეხვედრებს „რწმენის დაცვასა“ და „დასავლეთის მორალურ დაცემასთან ბრძოლაზე“. ქადაგებებსა და პანელებზე მეორდებოდა ლოზუნგები „ტრადიციის დაცვის წმინდა ვალდებულებაზე“, რაც იდენტური იყო „ალტ-ინფოსა“ და პრორუსული მედია არხების რიტორიკისა. 2023 წლიდან ფონდის საქმიანობა კულტურისა და სახელოვნებო განათლების სფეროშიც გადავიდა. პროექტ „რუსულ-ქართული კულტურული ხიდის“ ფარგლებში თბილისსა და ბათუმში ეწყობოდა გამოფენები, კონცერტები და ლიტერატურული საღამოები, რომლებიც ხაზს უსვამდნენ „სლავური ერების საერთო ღირებულებებს“. iFact-ის ანალიზის თანახმად, ეს პროექტი ასრულებდა საფარის ფუნქციას საინფორმაციო ოპერაციებისთვის, რომლებიც მხარს უჭერდნენ რუსულ ნარატივს „საქართველოს ნეიტრალიტეტის“ შესახებ და ახდენდნენ რუსეთის აგრესიის რელატივიზაციას.
გორჩაკოვის ფონდმა მოახერხა ის, რასაც რუსული სამსახურები ძალით ვერ აღწევდნენ — ნდობის მოპოვება. ადრე ამის მიღწევას მათრახით ცდილობდნენ, ახლა კი იღებენ მეგობრობის ყალბი ჟესტებითა და სერტიფიკატებსა და სტიპენდიებს მიყოლებული ღიმილით. ქართული ელიტა არ აპროტესტებდა, ხოლო თბილისის კაფეებში სულ უფრო ხშირად საუბრობდნენ „შერიგებაზე“, „სლავურ კულტურაზე“ და „აღმოსავლეთის ტრადიციულ სულიერებაზე“.
ასე რბილად იქმნებოდა ახალი ელიტა, რომელსაც მოსკოვის მხარეს გადაბირება არ სჭირდებოდა. საკმარისი იყო, რომ მას მოსკოვის ენაზე საუბარი ისწავლა. ყოველი პროექტი, კურსი და სტიპენდია იყო ისრის ფაქიზი გადაწევა: შეუმჩნეველი, ჩუმი, მაგრამ მყარი. დროთა განმავლობაში ამ საათის ქანქარამ ახალი რიტმის ამოკვრა დაიწყო. რიტმის, რომელშიც რუსული ნარატივი ქართული ყოველდღიურობის ნაწილი ხდებოდა. შემდეგ ფაზაში ეს რიტმი სისტემის ფორმას მიიღებს: იერარქიულის, გადაბმულის, თანმიმდევრულის. რადგან ამ კურსების, გამოფენებისა და ლექციების მიღმა იმალებოდა მექანიზმი, სადაც თითოეულ ჟესტს, პუბლიკაციასა და დონაციას თავისი ადგილი და აზრი ჰქონდა.
ისრების განლაგება. გავლენის სტრუქტურა
სურათი, რომელიც ადრე შემთხვევითობების ნაკრებად ჩანდა, დროთა განმავლობაში ავლენს მთლიან მექანიზმს. ქუჩა, მედია, განათლება და რელიგია იზოლაციაში არ ფუნქციონირებს. ისინი ქმნიან თანმიმდევრობას, სადაც ემოციები, გზავნილი, პრესტიჟი და ლეგიტიმაცია ერთმანეთს კვებავს. ამ სისტემის ცენტრშია ალექსანდრე გორჩაკოვის სახელობის ფონდი. ოფიციალურ დოკუმენტებში ის წარმოდგენილია როგორც „ერებს შორის დიალოგისა“ და „სახალხო დიპლომატიის“ პრომოუტერი. სინამდვილეში კი წარმოადგენს „რუსული სამყაროს“ პოლიტიკის საკვანძო ინსტრუმენტს, რომლის მიზანიც პოსტსაბჭოთა ქვეყნების მოსკოვის გავლენის ორბიტაზე შენარჩუნებაა. ფონდი აცხადებს ღია საგრანტო კონკურსებს კულტურის, განათლებისა და საერთაშორისო კომუნიკაციის სფეროებში. საქართველოში მისი ბენეფიციარები ციკლურად არიან პრიმაკოვის ცენტრი, პარტნიორი და ასოცირებული ორგანიზაციები, რომლებიც ემსახურებიან ღონისძიებებს, არჩევენ მონაწილეებს და ინარჩუნებენ კავშირებს ადგილობრივ ინსტიტუტებთან. თანხები ირიცხება ეტაპობრივად, ხშირად რამდენიმე ოპერატორის მეშვეობით, დაყოფილი „შინაარსობრივ ხარჯებად“ და „ღონისძიებების მომსახურებად“.
2022 წლის შემდეგ ეს სქემა არ გამქრალა, არამედ ტრანსფორმაცია განიცადა. ფონდის სახელით დანომრილი გადარიცხვების ნაცვლად გაჩნდა სარეკლამო ხელშეკრულებები, „მედია მომსახურების შესყიდვა“, ნატურალური შემოწირულობები, დაფინანსებული ვიზიტები და კონტენტის წარმოება ფორმალურად დამოუკიდებელ სუბიექტებში. სიმძიმემ მედია სფეროსა და სატელიტ ორგანიზაციებში გადაინაცვლა. ის, რაც ადრე დოკუმენტებში ფიგურირებდა როგორც „სემინარები“ და „კონფერენციები“, ფუნქციონირება დაიწყო როგორც „პროგრამების წარმოება“, „სტუდიის ქირაობა“ ან „კომუნიკაციის მომსახურება“.
საქართველოში პრორუსული სტრუქტურების საქმიანობასთან დაკავშირებული ხარჯები შემთხვევითი არ არის. მათ საკუთარი ლოგიკა და თანმიმდევრობა აქვთ, რაც გავლენის მთლიანი მექანიზმის მოქმედების პრინციპს ასახავს. პირველი ეტაპი კადრების რეკრუტირება და სელექციაა. ცხადდება მიღება სასტიპენდიო პროგრამებზე, მაგალითად InteRussia. მონაწილეებს უფინანსებენ მგზავრობას, განთავსებას და ღონისძიებებში მონაწილეობას, რაც საშუალებას იძლევა არა მხოლოდ ახალგაზრდების მიზიდვის, არამედ მათი გორჩაკოვის ფონდზე დამოკიდებულ ორგანიზაციათა ქსელთან გრძელვადიანი დაკავშირების. მეორე ეტაპი გზავნილის ლეგიტიმაციაა. ტარდება კონფერენციები სასულიერო პირებისა და აკადემიკოსების მონაწილეობით, შემდეგ კი ქვეყნდება ღონისძიებების შემაჯამებელი ანგარიშები და ალბომები. 2024 წელს გორჩაკოვის ფონდი მხარს უჭერდა თბილისში გამართულ კონფერენციას „რუსეთი და მსოფლიო: დიალოგები – 2024“, რომლის თანაორგანიზატორი იყო რუსული ინსტიტუტი NIiKR (კომუნიკაციების განვითარების ეროვნული კვლევითი ინსტიტუტი), რომელსაც „კგბ“-სა და „ეფესბეს“ ყოფილი თანამშრომლები ხელმძღვანელობენ. ღონისძიების პარტნიორები იყვნენ არჩილ სიხარულიძის ფონდი SIKHA და ევრაზიის ინსტიტუტი. ასეთი ქმედებების მიზანია ნარატივისთვის სამეცნიერო და მორალური სანდოობის მინიჭება და აზრთა პლურალიზმის შთაბეჭდილების შექმნა. მესამე ეტაპი დისტრიბუციაა. ეს მოიცავს თანამშრომლობას მედიასთან, ინფლუენსერებთან და პროგრამების პროდიუსერებთან. იდეოლოგიური შინაარსი ამ გზით ითარგმნება კულტურისა და ყოველდღიური დისკუსიების ენაზე, რაც მისი ფართო საზოგადოებრივ მიმოქცევაში გაშვების საშუალებას იძლევა. მეოთხე ელემენტი ქუჩაა. ფინანსდება დემონსტრაციების ლოჯისტიკა, ტრანსპორტი, გახმოვანება და ვიზუალური მასალები. ამ გზით პროპაგანდისტული ნარატივი მედიიდან და ანგარიშებიდან ფიზიკური მობილიზაციის დონეზე გადადის, იღებს რა მარშებისა და საჯარო გამოსვლების სახეს.
საგრანტო დოკუმენტებსა და ღონისძიებების პროგრამებში მეორდება ერთი და იგივე პირები. ღირს მათი გვარების ხსენება, იმის გათვალისწინებით, რომ ზოგიერთი მათგანი წარსულში თანამშრომლობდა. ნატალია ბურლინოვა დაკავშირებულია პროექტებთან, რომლებიც აღწერილია როგორც „კრეატიული დიპლომატია“ და გასვლითი პროგრამები, რომლებიც ქართველი მონაწილეების ნაწილს მოიცავს. მარია ლიამცევა პასუხისმგებელია გორჩაკოვის ფონდისა და რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ხაზის შესაბამისი შინაარსის შემუშავებასა და ღონისძიებების ორგანიზებაზე. ურუზმაგ კარკუსოვი ასრულებს დამაკავშირებლის ფუნქციას სადიალოგო და მედია პროექტებს შორის, აერთიანებს რა კულტურის სფეროს პოლიტიკურ კომუნიკაციასთან. ადგილობრივ ორგანიზატორებს შორის არიან მდივანი და სიხარულიძე, რომლებიც უზრუნველყოფენ ლოჯისტიკას, თანამშრომლობას სამღვდელოებასთან და უმაღლეს სასწავლებლებთან, ასევე წვდომას ადგილობრივ მედიასთან. გარდა ამისა, ამ ქსელში მოქმედებენ არჩილ სიხარულიძე — ფონდ SIKHA-ს ხელმძღვანელი და Sputnik Georgia-ს მუდმივი კომენტატორი, და თამარ კიკნაძე — ლექტორი და პრიმაკოვის ცენტრის ღონისძიებების თანაორგანიზატორი.
ეს არ არის ბრალდებების სია, არამედ დამოკიდებულებების რუკა. ის აჩვენებს, ვინ ახდენს რეკრუტირებას, ვინ ანიჭებს სანდოობას, ვინ აძლიერებს მედია გზავნილს და ვის გადააქვს ის ქუჩის სივრცეში. ფუნქციები დროთა განმავლობაში იცვლება, მაგრამ მიზანი უცვლელია — გავლენის ერთიანი ეკოსისტემის შენარჩუნება.
2022 წლამდე ხარჯების უმეტესობა ღია იყო. ანგარიშებში ფიგურირებდა გრანტები, ინვოისები და ფინანსური რეპორტები. 2022 წლის შემდეგ ანგარიშსწორების ახალი ფორმები გაჩნდა. სულ უფრო ხშირად გამოიყენებოდა კომპენსაციები ნატურით, როგორიცაა დარბაზების, ტექნიკის ან ტრანსპორტის დათმობა, ასევე მიკრო-ხელშეკრულებები მედიასთან და ხარჯები, აღწერილი ზოგადად, როგორც „კომუნიკაციის მომსახურება“. დაფინანსების მნიშვნელოვან ნაწილს ასევე შეადგენს „პატრიოტთა ალიანსის“ ყოფილ აქტივისტებთან დაკავშირებული სუბიექტების მიერ განხორციელებული შემოწირულობები და სპონსორობა. ინსტიტუტებს შორის მარტივი გადარიცხვების ნაცვლად გაჩნდა მრავალი წვრილი ფინანსური ნაკადის სისტემა, რომელიც ჯამში იგივე ოპერატიულ ეფექტს ქმნის.
გარდა ამისა, პრიმაკოვის ცენტრის გარშემო ჩამოყალიბდა ორგანიზაციებისა და წრეების ადგილობრივი სქემა. „ქართული მარში“ პასუხისმგებელია ემოციებსა და ქუჩის მობილიზაციაზე. „ალტ-ინფო“ ამ ემოციებს იდეოლოგიურ ნარატივად გარდაქმნის. Politicano თარგმნის რუსულ გზავნილებს ანალიტიკისა და საზოგადოებრივი აზრის ენაზე. ფონდი Sikha ამ ყველაფერს კულტურულ ფონს და აპოლიტიკურობის იერს ანიჭებს. პერიფერიაზე ფუნქციონირებს „საქართველოს რუს ახალგაზრდათა კავშირი“, რომელიც იბირებს სტუდენტებსა და ახალგაზრდა ლიდერებს გორჩაკოვის ფონდის პროგრამებისთვის.
თითოეული ეს ელემენტი სხვადასხვა ფუნქციას ასრულებს, მაგრამ ყველა ერთ რიტმში მოქმედებს. მედია ქმნის გზავნილს, ქუჩა მატებს მას ემოციას, განათლება უზრუნველყოფს მდგრადობას, ხოლო ეკლესია ანიჭებს მორალურ ლეგიტიმაციას. საბოლოო ეფექტი სახეზეა. ქართულ საჯარო სივრცეში რუსეთი წყვეტს საფრთხედ აღქმას და იწყებს პოზიციონირებას როგორც ტრადიციისა და სულიერი წესრიგის მცველი. საათი უკვე დაყენებულია. მისი ისრები ნელა მოძრაობს, მაგრამ აჩვენებს კონკრეტულ დროს.
შემდეგი ეტაპი არის მომენტი, როდესაც ციფერბლატი მთლიანად გამოჩნდება. როცა გამოჩნდება, როგორ გადაიტანეს იგივე მექანიზმი საქართველოს ფარგლებს გარეთ და მოარგეს ახალ საინფორმაციო გარემოს.
სინქრონიზაცია. კრემლი საათებს ევროპაში ასწორებს
მესაათე მხოლოდ ერთ საათზე არ მუშაობდა. მაგიდაზე მას რამდენიმე მექანიზმი ედო და მათ პარალელურად მართავდა, რათა ერთი და იგივე დრო ეჩვენებინათ. თბილისში, მინსკსა და მცირე ხნით კიევში, „რუსკი მირის“ ან „როსსოტრუდნიჩესტვოს“ სტილის ფართო ქსელების ნაცვლად, ამოქმედდა მცირე, ზუსტი სქემები. პარალელურად მიმდინარეობდა საგრანტო პროგრამები, ფორუმები და სკოლები „ახალგაზრდა ლიდერებისთვის“, რომლებიც ევროპელ პარტნიორებს კონტროლირებადი „დიალოგის“ თამაშში ითრევდა. საკმარისი იყო სამი საყრდენი წერტილი და რამდენიმე ციკლური ფორმატი, რომ ნარატივის რიტმი მოსკოვის საათთან სინქრონიზებულიყო.
პირველი ამ წერტილებიდან ჩვენთვის უკვე ნაცნობი ევგენი პრიმაკოვის სახელობის ცენტრია თბილისში, რომელიც 2008 წლის შეიარაღებული კონფლიქტის შემდეგ რუსული „რბილი ძალის“ მოდელად იქცა. მსგავსი სქემა მოსკოვმა მინსკში გაიმეორა, სადაც 2020 წელს შეიქმნა „სამოკავშირეო ინტეგრაციის პროცესების ანალიზისა და პროგნოზირების ცენტრი“. მისი ამოცანა იყო „ბელარუსისა და რუსეთის ინტეგრაციის შესახებ სრული ინფორმაციის“ პოპულარიზაცია. ეს ევფემიზმი, რა თქმა უნდა, სამოკავშირეო სახელმწიფოს კონცეფციის დასაბუთების შექმნას ნიშნავდა. ცენტრის თანამშრომლები გახდნენ ბელარუსის სახელმწიფო ინსტიტუტების ანალიტიკოსები, ხოლო მის საქმიანობას ფინანსურად და ორგანიზაციულად გორჩაკოვის ფონდი ზედამხედველობდა.
მესამე ექსპერიმენტი ჩატარდა კიევში, 2013-2015 წლებში. იქ შექმნილი გორჩაკოვის ფონდის საინფორმაციო ცენტრი მოქმედებდა ეროვნული საავიაციო უნივერსიტეტის საერთაშორისო ურთიერთობების ინსტიტუტთან. მისი გახსნა დაემთხვა იანუკოვიჩის მთავრობის გადაწყვეტილებას ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების ხელმოწერის შეჩერების შესახებ. პრაქტიკაში ცენტრი იქცა პროპაგანდისტულ არხად, რომელიც ევრაზიული ინტეგრაციის სულისკვეთებით „რუსულ-უკრაინულ დიალოგს“ უწევდა პროპაგანდას. 2015 წლის თებერვალში, სტუდენტების საჩივრების შემდეგ, უკრაინის უსაფრთხოების სამსახურმა (SBU) დაწესებულება დახურა და მისი საქმიანობა დივერსიულად ცნო. ეს იყო გორჩაკოვის ფონდის ყველაზე მოკლევადიანი პროექტი, მაგრამ ამავე დროს მტკიცებულება, რომ მოსკოვი თავის ინსტრუმენტებს ჯერ კიდევ მაშინ ტესტავდა, როცა კიევის მაიდანზე ბარიკადები იწვოდა.
2015 წლის შემდეგ ფონდი კონცენტრირდა ტრანსნაციონალურ აქტივობებზე — გარეგნულად აკადემიურზე, ფაქტობრივად კი პოლიტიკურზე. მათი ღერძი იყო საერთაშორისო პროგრამები და ფორუმები, რომლებიც იმართებოდა მოსკოვში, სანქტ-პეტერბურგსა და ევროპის დედაქალაქებში. მათი ფორმულა ყოველთვის იდენტური იყო: ახალგაზრდა მეცნიერები, ჟურნალისტები და დიპლომატები რუსეთიდან და უცხოეთიდან, რამდენიმედღიანი ვორქშოფები, შეხვედრები რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს წარმომადგენლებთან და მასპინძლის როლში — სერგეი ლავროვი. ოფიციალურად შენდებოდა დიალოგი და განათლება. სინამდვილეში კი საქმე გვქონდა ინდოქტრინაციასთან სახალხო დიპლომატიის აბრის ქვეშ. ფონდის ყველაზე ცნობილი წამოწყება გახდა ფორუმ „დიალოგი მომავლისთვის“ — ყოველწლიური შეხვედრების ციკლი საერთაშორისო ურთიერთობების ახალგაზრდა მკვლევრებისთვის, ჟურნალისტებისა და ანალიტიკოსებისთვის ათეულობით ქვეყნიდან. 2011 წლიდან მის პროგრამაში ჩნდება ვორქშოფები რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს შენობაში, დისკუსიები „ახალ მსოფლიო წესრიგზე“ და შეხვედრები ხელისუფლების წარმომადგენლებთან. პარალელურად ეწყობოდა დიპლომატიური სემინარები, საზაფხულო სკოლები ცენტრალურ აზიაში, ასევე პროგრამა InteRussia, რომელიც კვლევით სტიპენდიებს ფონდის პროექტებისთვის ლოიალური მონაწილეების შერჩევას უთავსებდა.
ექსპანსიის მეორე მიმართულება იყო ბალკანეთისა და არქტიკის რეგიონი, სადაც ფონდი ახორციელებდა პროგრამებს სახელწოდებით „დიალოგები“: ბალკანური, კავკასიური, არქტიკული და ცენტრალურაზიური. საექსპერტო დებატების საფარქვეშ იქ ხვდებოდნენ რუსი ჩინოვნიკები, ადგილობრივი პოლიტიკოსები და მეცნიერები, რომლებიც კონფერენციების შემდგომ პუბლიკაციებში ხელს უწყობდნენ „გეოპოლიტიკური ბალანსისა“ და „მრავალპოლუსიანი სამყაროს“ შესახებ რუსული კონცეფციების გავრცელებას. მიზანი იყო რუსეთის იმიჯის შექმნა, როგორც გლობალური დიალოგის აუცილებელი მონაწილისა. იმ მომენტშიც კი, როცა უკრაინაში ომი მიმდინარეობდა.
ამ სისტემაში განსაკუთრებულ როლს ასრულებდა გერმანული მიმართულება, ფოკუსირებული „პოტსდამის შეხვედრების“ (Potsdamer Begegnungen) გარშემო. ინიცირებული ჯერ კიდევ 1999 წელს, როგორც კულტურული ხიდი ბერლინსა და მოსკოვს შორის, დროთა განმავლობაში ის პოლიტიკური ლობიზმის ფორუმად გადაიქცა. 2010 წლიდან გორჩაკოვის ფონდი მის თანაორგანიზებას ახდენდა „გერმანულ-რუსულ ფორუმთან“ და კონრად ადენაუერის ფონდთან ერთად. შეხვედრებში მონაწილეობდნენ ბუნდესტაგის დეპუტატები, ფედერაციის საბჭოს წევრები, უწყებების წარმომადგენლები და ორივე მთავრობასთან დაკავშირებული ექსპერტები. წლების განმავლობაში, უკრაინის მიმართ რუსეთის აგრესიის პარალელურად, თემატიკა სულ უფრო პოლიტიკური ხდებოდა: „ევროპული ღირებულებების“ დებატებიდან საუბრებამდე „უსაფრთხოების ახალ არქიტექტურასა“ და „ერთიან სივრცეზე ლისაბონიდან ვლადივოსტოკამდე“. ჯერ კიდევ 2021 წელს სხდომებს ხსნიდნენ გერმანიისა და რუსეთის საგარეო საქმეთა მინისტრები. უკრაინაში სრულმასშტაბიანი შეჭრის შემდეგ გერმანელმა თანაორგანიზატორებმა პროექტი შეაჩერეს, ხოლო ფორუმის ხელმძღვანელი, მათიას პლაცეკი გადადგა. თუმცა, მანამდე ამ შეხვედრებმა მოსკოვს საშუალება მისცა შეექმნა პირდაპირი კონტაქტების ქსელი გერმანულ პოლიტიკურ ელიტაში, მათ შორის CDU და SPD პარტიებში.
ფორუმებისა და დებატების გარდა, კრემლი გავლენებს აფინანსებდა გრანტების სისტემით, რომლებსაც ფორმალურად ხელი უნდა შეეწყოთ „საერთაშორისო სოციალური პროექტებისთვის“. სინამდვილეში ისინი წარმოადგენდნენ რუსული ნარატივისადმი კეთილგანწყობილი ორგანიზაციებისა და პირების სელექციისა და დაფინანსების არხს. ყოველწლიურად ფონდი აცხადებდა ორ საგრანტო კონკურსს, რომელშიც რუსული და უცხოური ორგანიზაციები მონაწილეობდნენ. განაცხადები ფასდებოდა „რუსეთის ფედერაციის საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტებთან“ შესაბამისობის კუთხით. 2022 წელს ეს პრიორიტეტები იყო: პოსტსაბჭოთა სივრცის ინტეგრაცია, „მრავალპოლუსიანი სამყაროს“ ხელშეწყობა, კულტურული პროექტების მხარდაჭერა ევროპაში და „საზღვარგარეთ რუსეთის ობიექტური იმიჯის“ ფორმირება.
მიუხედავად იმისა, რომ ფონდის ბიუჯეტი მცირეა (წელიწადში მილიონ ევროზე ოდნავ მეტი), მისი საქმიანობის ეფექტი აღემატება ხარჯების მასშტაბს. თითოეული გრანტი, თუნდაც სიმბოლური, გავლენის ინსტრუმენტია. ფინანსდებოდა კონფერენციები, მედია სკოლები, ახალგაზრდული ფორუმები და კულტურული ღონისძიებები იტალიიდან სლოვაკეთამდე. პარტნიორებს შორის ჩნდებოდნენ ისეთი ინსტიტუტები, როგორიცაა იტალიის ევრაზიული კვლევების ინსტიტუტი (ხელმძღვანელი — ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ფრანკო ფრატინი), ასოციაცია „ფრანგულ-რუსული დიალოგი“ (ტიერი მარიანის ხელმძღვანელობით) თუ შოტლანდიური ჯგუფი Friends of Russia. ყველა ეს სუბიექტი მონაწილეობდა დისკუსიებში, რომლებიც ევროპის, ნატოსა და უკრაინის ომის მიმართ რუსული პოზიციის ლეგიტიმაციას ახდენდა. მექანიზმი ერთი ლოგიკით მუშაობდა: ფული, პრესტიჟი, წვდომა. რუსეთი სთავაზობდა გრანტებსა და მოსკოვში მიწვევებს „დიალოგისთვის“ მზადყოფნის სანაცვლოდ. ასე იქმნებოდა ექსპერტთა და ინსტიტუტთა ქსელი, რომლებსაც თავიანთ ქვეყნებში შეეძლოთ რუსული თვალსაზრისის წარმოდგენა, როგორც ერთ-ერთი თანასწორუფლებიანი ხმისა. დროთა განმავლობაში მათი პუბლიკაციები და ანგარიშები ხვდებოდა დასავლურ ანალიტიკურ ცენტრებსა და მედიაში, რაც ქმნიდა პლურალიზმის ილუზიას, სადაც პროპაგანდა აზრის სტატუსს იძენდა.
ამგვარად მოახდინა კრემლმა საათების სინქრონიზაცია ევროპის სხვადასხვა ნაწილში. თბილისში, მინსკში და ოდესღაც კიევში ისინი ხმამაღლა წიკწიკებდნენ, რადგან საქმე უშუალო სამეზობლოს ეხებოდა. ბერლინში, ბრატისლავასა თუ რომში კი ჩუმად მუშაობდნენ, კონფერენციებისა და გრანტების რიტმში. თუმცა ყველა მათგანი ერთსა და იმავე დროს აჩვენებდა: მოსკოვის დროს.
გაშიშვლებული ციფერბლატი. ჩრდილი კავკასიის თავზე
როდესაც მთელი მექანიზმი ხილული ხდება, ქანქარის რიტმი აღარ ისმის, რადგან საათი თავისით მუშაობს. მესაათის სიზუსტით აგებულ სისტემას აღარ სჭირდება ბრძანებები და ინსტრუქციები. ის მოქმედებს ჩვევის, ენის რიტმისა და ყოველდღიური სიტყვების ძალით.
ეს არ არის ერთი ოპერაციის ან ერთი გადარიცხვის ისტორია, არამედ მოსკოვის დროსთან სინქრონიზებული ადამიანების, ინსტიტუტებისა და სიმბოლოების ქსელის ამბავი. ამ მექანიზმს შეეძლო ყოფილიყო სასტიკი, როცა სიტუაცია მოითხოვდა, და რბილი, როცა სიჩუმე უფრო ეფექტური იყო. 2019 წელს მან ხალხი ქუჩაში გამოიყვანა, 2021 წელს ოპერატორ ლექსო ლაშქარავას სიკვდილამდე მიიყვანა. ხოლო შემდეგ? შემდეგ გარდაიქმნა კურსების, გრანტებისა და პროექტების სისტემად, სადაც ლოიალობა კულტურისა და ტრადიციის ენით შენდებოდა. და ფულით. მაგრამ შეიცვალა კი სისტემა? არა, ეს იგივე მექანიზმია, უბრალოდ მისმა ბერკეტებმა უფრო ჩუმად დაიწყეს მუშაობა. ქუჩის ლოზუნგების ნაცვლად გაჩნდა ლექციები „სულიერ ერთობაზე“, ქუჩაში ძალადობის ნაცვლად გვაქვს აგრესორის ბაგეებიდან წამოსული შერიგების ენა. მიზანი იგივე დარჩა: საზოგადოებრივი აზრის გულისცემის შენარჩუნება მოსკოვის უხილავი ქანქარის რიტმში.
საქართველო გავლენის ლაბორატორიად იქცა, ადგილად, სადაც ტესტავდნენ, რამდენად შორს შეიძლება ცნობიერების საზღვრების გადაწევა, სანამ საზოგადოება რიტმის ცვლილებას შეამჩნევს. დღეს ფორმალური ინსტიტუტები შეიძლება დახურული იყოს, მაგრამ მათი ექო გრძელდება მედიაში, სკოლებსა და ორგანიზაციებში.
საათი კრემლში არ დგას. ის იმ ადამიანების გონებაში წიკწიკებს, რომლებსაც მისი რიტმი ასწავლეს. ხოლო ჩრდილი, რომელიც კავკასიას დააწვა, ნელა, ისრების თანაბარი სვლით მოძრაობს. და ის არ ქრება, როცა შუქი ქვრება.
ავტორი: ვოიცეხ პოკორა — Disinfo Digest-ის მთავარი რედაქტორი თანამშრომლობა: მალგოჟატა სანეცკა ოლშევსკა — INFO OPS Polska-ს OSINT-ის ჯგუფის ხელმძღვანელი
პუბლიკაცია შეიქმნა პროექტ MUGA-ს (მოდული II) ფარგლებში („ციფრული გამოძიება და გავლენის ოპერაციების ანალიზი მოლდოვის, უკრაინის, საქართველოსა და სომხეთის საზოგადოებების ინფორმაციული გარემოს უსაფრთხოებისთვის“). პროექტს ახორციელებენ ფონდი INFO OPS Polska და DFRLab (ატლანტიკური საბჭო).
ანგარიში: საქართველოს საინფორმაციო გარემოს კვლევა — ფონდი INFO OPS POLSKA
აქტივობები ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან, პოლონეთის რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრის კონკურსის — „საჯარო დიპლომატია 2024–2025 — ევროპული განზომილება და დეზინფორმაციის წინააღმდეგ ბრძოლა“ — ფარგლებში.
