Zmarły niedawno ostatni dyktator ZSRS – Michaił Gorbaczow (2 III 1931-30 VIII 2022) należy do najbardziej zmitologizowanych postaci w sowieckiej historii. Dużą rolę w mitologizacji odegrały liczne nagrody, które przysłoniły inne – niechlubne – wydarzenia z okresu jego rządów. Człowiek Roku tygodnika „Time” (1987 i 1989) i laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1990 był bowiem odpowiedzialny za liczne morderstwa, które są związane z czasem, kiedy sprawował rządy niepodzielne (1985-1991).
Gorbaczow – funkcjonariusz partyjny
Jego kariera jest typowa dla funkcjonariuszy partyjnych tego okresu. Gorbaczow już od 1952 r. był członkiem partii. Co istotne, jako pierwszy przywódca sowiecki ukończył regularne studia uniwersyteckie. W okresie rządów Nikity Chruszczowa Michaił Gorbaczow był I sekretarzem Komsomołu (1958–1962), I sekretarzem Komitetu Miejskiego KPZR w Stawropolu (1966–1968) oraz I sekretarzem w Kraju Stawropolskim (1970–1978). Dzięki poparciu samego szefa KGB Jurija Andropowa (1967-1982) młody, ambitny i bezwzględny przywódca partyjny został sekretarzem Komitetu Centralnego KPZR do spraw rolnictwa. Warto podkreślić, że Gorbaczow był protegowanym szefa KGB i jego wiernym uczniem. Jurij Andropow podczas swoich krótkich rządów (1982-1984) próbował dokonać pierwszych reform w ZSRS. Po krótkich rządach Konstantina Czernienki (1984-1985) Gorbaczow został 11 marca 1985 r. wybrany na sekretarza generalnego KC KPZR.
Afganistan i krwawe wojny w Angoli, Mozambiku czy Etiopii
Choć Gorbaczow uchodzi za człowieka, który ocieplił stosunki z Zachodem to warto przypomnieć, że to za jego rządów aż do 15 lutego 1989 r. trwała sowiecka interwencja w Afganistanie. W tej dziesięcioletniej wojnie Sowieci mieli pewne osiągnięcia. Dzięki niewielkiej liczbie żołnierzy kolaboracyjne władze w Kabulu kontrolowały dużą część kraju. Liczba zabitych po stronie afgańskiej sięgnęła 2 milionów ludzi, w zdecydowanej większości cywilów. Z kraju uciekło aż 5 milionów osób. Przy tych liczbach straty radzieckie były relatywnie niskie i szacowane są na 15-30 tysięcy zabitych i kilkadziesiąt tysięcy rannych. W 1989 r. Gorbaczow podjął decyzję o wycofaniu wojsk z Afganistanu, głównie ze względów wizerunkowych i pogłębiających się problemów gospodarczych w kraju. Późniejsza długoletnia wojna domowa w Afganistanie jest również skutkiem sowieckiej interwencji. Równolegle do działań w Afganistanie sowieccy doradcy wojskowi byli aktywni w czasie krwawych wojen domowych w Angoli, Mozambiku czy Etiopii i w sposób znaczący odpowiadali za destabilizację tych regionów.
Inspiracja i destabilizacja – wojny ormiańsko-azerskie o Górny Karabach
Czasy Gorbaczowa to również liczne masakry w Związku Sowieckim. Za czasów Gorbaczowa doszło do obfitującej w zbrodnie wojenne i noszącej znamiona ludobójstwa wojny ormiańsko-azerskiej o Górny Karabach (1988-1994). Konflikt rozpoczął się lutym 1988 roku. Jego początkiem była do masakra w Sumgaicie. Był to pogrom ludności ormiańskiej, dokonany przez miejscowych Azerów. Oficjalna liczba zabitych to 32 osoby, mówi się jednak o blisko kilkuset ofiarach. W kolejnych miesiącach na skutek dalszej eskalacji przemocy 250 tysięcy mieszkańców obojga narodowości musiało opuścić dotychczasowe miejsce pobytu. Był to początek wieloletniego konfliktu, który trwa do dnia dzisiejszego. Warto dodać, że wojna o Górski Karabach od początku była sprowokowana i sterowana z Moskwy przy udziale Gorbaczowa.
Wojska sowieckie strzelają do cywili w Tbilisi
9 kwietnia 1989 r. wojska sowieckie interweniowały podczas manifestacji pokojowej w Tbilisi w Gruzji. Nieuzbrojeni demonstranci zostali ostrzelani przez wojsko. Zginęło 19 osób, kilkaset zostało rannych. Nigdy nikt nie poniósł konsekwencji za zbrodnie, która stała się początkiem gruzińskiej drogi do niepodległości.
Sowieckie czołgi w Baku
20 stycznia 1990 r. sowieckie czołgi interweniowały w Baku, stolicy Azerbejdżanu. Armia wkroczyła do Baku na mocy dekretu o stanie wojennym, podpisanego przez samego Michaiła Gorbaczowa. Oficjalnym (i fałszywym) uzasadnieniem ataku była ochrona prześladowanych Ormian, jednak głównym celem była pomoc w zachowaniu władzy przez azerskich komunistów. Podczas tłumienia protestów zginęło 132 osoby.
Litwa i ofiary w Wilnie
Inny przykład krwawej pacyfikacji to Wilno. 11 marca 1990 r. Litwa ogłosiła niepodległość. 13 stycznia 1991 roku Armia Sowiecka dokonała szturmu na wieżę telewizyjną w Wilnie ochranianą przez ludność cywilną. Zginęło 14 osób a ponad 600 zostało rannych.
Kazachstan
W tym samym czasie wojsko strzelało także do bezbronnych demonstrantów w Ałma – Acie, stolicy Kazachstanu. Za czasów Gorbaczowa doszło też do wywołaniu niepokojów w Mołdawii poprzez separatyzm w Naddniestrzu i Gagauzji. Rejon Naddniestrza jest do tej pory poza kontrolą władz mołdawskich. Okres rządów Gorbaczowa to też liczne ofiary związane z katastrofą w elektrowni atomowej w Czarnobylu (1986). Zginęło wtedy 31 osób a ponad 200 tysięcy osób zmarło wskutek przewlekłej choroby popromiennej. W efekcie skażenia ewakuowano i przesiedlono ponad 350 tysięcy osób.
Polityka zagraniczna
Rzeczywisty cel polityki zagranicznej Michaiła Gorbaczowa polegał na izolacji Europy od Stanów Zjednoczonych i realizacji sowieckich interesów w powiększonej strefie wpływów. Stąd proces zmian w państwach bloku sowieckiego w 1989 roku miał charakter kontrolowany. Nie doszło bowiem do szybkiego wycofania wojsk sowieckich z Europy Środkowej. Nie rozliczono komunistycznych rządów w tym regionie. W 1990 r. Gorbaczow zgodził się na zjednoczenie Niemiec, co w istotny sposób wpłynęło na postrzeganie Gorbaczowa i jego polityki na świecie.
Lawirowanie i pucz w Moskwie
W latach 1990-1991 Gorbaczow był pierwszym i zarazem ostatnim prezydentem Związku Sowieckiego. W tym okresie w polityce wewnętrznej lawirował pomiędzy zwolennikami zmian a ich przeciwnikami dążącymi do siłowego stłumienia tendencji demokratyzacyjnych. W rezultacie w dniach 19-22 sierpnia 1991 r. doszło do puczu w Moskwie. Prezydent ZSRS został w tym czasie uwięziony na Krymie. Ówczesny zamach stanu był rozpaczliwą próbą wstrzymania rozpadu Związku Sowieckiego przeprowadzoną przez ludzi reprezentujących KGB i inne resorty siłowe. Przeciwko puczystom wystąpił Borys Jelcyn, mający poparcie wojska. Fiasko puczu doprowadziło do jeszcze większej marginalizacji M. Gorbaczowa. Warto pamiętać, że układ białowieski o likwidacji ZSRS (grudzień 1991) był m. in. chęcią pozbycia się niepopularnego przywódcy. Decyzja przywódców Rosji, Białorusi i Ukrainy wywołała zresztą sprzeciw Gorbaczowa, gdyż pozbawiła go iluzorycznej już władzy.
Gorbaczow popiera Putina i aneksję Krymu
Na politycznej emeryturze Gorbaczow nie poniósł żadnych konsekwencji za liczne zbrodnie i łamanie praw człowieka w czasie swoich sześcioletnich rządów. Wielokrotnie popierał też politykę Władimira Putina. W 2014 roku Michaił Gorbaczow publicznie poparł rosyjską aneksję Krymu. W konsekwencji władze Ukraińskie wydały mu zakaz wjazdu do tego kraju. Przetrwał jednak fałszywy mit Michaiła Gorbaczowa, polityka pokoju, który nie odpowiada za żadne zbrodnie.
Autor: Tadeusz Kania, Redakcja Disinfo Digest